W 1986 r. do Sulejowa ponownie przebywają prawowici gospodarze obiektu – cystersi. Kościół i klasztor zostały im zwrócone po 167 latach. Obecnie znajduje się tutaj przeorat zwykły. Obowiązki duszpasterskie prowadzone są przez cystersów z Wąchocka. Parafię przy tutejszy kościele erygowano w roku 1789. Pierwszym proboszczem został ks. Konrad Siciński, a następnymi byli:
2. 1799 – Idzi Wychorski O. Cist. |
18. 1895 – ks. Ludwik Woźniakowski |
3. 1800 – ks. Placyd Rybkowski |
19. 1904 – ks. Stanisław Krajewski |
4. 1807 – Florian Stachórski O. Cist. – opat |
20. 1906 – ks. Józef Trybulski |
5. 1809 – ks. Antoni Szynszecki |
21. 1909 – ks. Jan Dąbrowski |
6. 1809 – ks. Szczepan Gwoździkowski |
22. 1923 – ks. Antoni Misiórski |
7. 1813 – ks. Antoni Szemiot |
23. 1941 – ks. Adam Cieloch |
8. 1813 – podprzeor Bonifacy Borowski |
24. 1948 – ks. Julian Kwaśnik |
9. 1836 – ks. Ignacy Zienkiewicz |
25. 1960 – ks. Edward Stępień |
10. 1841 – ks. Szymon Szymański |
26. 1974 – ks. Adam Łyżwa |
11. 1842 – ks. Antoni Dysiewicz |
27. 1986 – Cherubin Kozera O. Cist. |
12. 1845 – ks. Jakub Rogólski |
28. 1994 – Anioł Karsznia O. Cist. |
13. 1846 – ks. Spirydyjon Wolski |
29. 1999 – Romuald Wróbel O. Cist. |
14. 1861 – ks. Józef Ladachowski |
30. 2001 – Augustyn Węgrzyn O.Cist. – przeor |
15. 1869 – ks. Hiacynt Pierogowicz |
|
16. 1871 – ks. Józefat Naruszewicz |
|
17. 1891 – ks. Jan Szyliński |
KLASZTOR
Do naszych czasów zachowało się tylko wschodnie skrzydło klasztorne, będące najstarszą częścią claustrum. Obejmuje ono zakrystię i kapitularz. W kapitularzu, który zachował cechy romańskie (proporcje, kolumny, ornamentacja kapiteli i przezrocza) obecnie mieści się muzeum, zawierające cenne eksponaty: obraz Kazimierza Sprawiedliwego, obraz opata Schenkinga, unikalny tryptyk przedstawiający Trójcę Świętą z pierwszej połowy XVI w. oraz liczne szaty liturgiczne. Po skrzydle południowym pozostały fundamenty i ściana południowa, po zachodnim tylko fundamenty.
KOŚCIÓŁ CYSTERSKI
Kościół pw. św. Tomasza Kantuaryjskiego został wzniesiony prawie w całości z piaskowca szydłowieckiego (mury zewnętrzne, elementy konstrukcyjne i dekoracyjne), reszta z cegły. Nad dawnym wejściem bocznym znajduje się romański tympanon z końca XII w. przedstawiający płaskorzeźbiony krzyż wczesnochrześcijański, po bokach którego jest słońce, księżyc i ptak jako symbole śmierci Chrystusa. Nad romańskim portalem wejścia głównego umieszczony jest maswerk z XIII wieku. Wnętrze jest późnoromańskie. Ołtarz główny, rokokowy, został wykonany przez Jana Millmana w 1788r. Pomiędzy jego sześcioma filarami stoją cztery figury ewangelistów wraz z atrybutami: św. Marek z lwem, św. Łukasz z wołem, św. Jan z orłem i św. Mateusz z dzieckiem.Cztery ołtarze boczne nawy głównej i umieszczone w nich obrazy ufundowane zostały przez opata Stanisława Zarembe, którego herb znajduje się w retabulum ołtarza Matki Boskiej Łaskawej.
Ząb czasu nie oszczędził dawnych pomieszczeń klasztornych w których spali biali mnisi i spędzali czas wolny od zajęć i modlitwy. Mowa o dormitorium.
Ołtarz Matki Bożej Pocieszenia z Dzieciątkiem Jezus na ręku – z 1643 r. – styl wczesnobarokowy; ujęta do pasa subtelna postać Marii o bardzo łagodnych rysach, pochylona ku głowie Jezusa. Oryginalny obraz MB został kradziony. Obecny namalowany współcześnie. Ołtarz zamykany jest miedzianymi drzwiczkami na których widnieje śpiący św. Józef.
Ołtarz św. Bernarda z Clairvaux – z 1646 r. – w stylu wczesnego baroku z czarnego marmuru z filarami z różowego marmuru. Obraz św. Bernarda jest współczesny. Przy ołtarzu widoczny jest herb opata Zaremby i data 1646.
Ołtarz św. Tomasza Kantuaryjskiego – z 1644 r. – w stylu wczesnego baroku wykonany z czarnego marmuru i alabastru z wyrytym po łacinie napisem: „Thoma Fancuine tuo ulla flauboecctam meam” – „Tomaszu chwała Tobie i cześć za głoszoną prawdę moją”. Po prawej i lewej stronie ołtarza alabastrowe figurki Arona i Mojżesza.
Ołtarz św. Benedykta – z 1645 r. – styl wczesnobarokowy, wykonany z czarnego marmuru i alabastru; na obrazie św. Benedykt w czarnym habicie ujęty do pasa z ręką uniesioną w geście błogosławieństwa. Pod ołtarzem spoczywają szczątki biskupa kijowskiego Stanisława Zaręby fundatora ww. czterech ołtarzy.
Stalle
Po obu stronach wschodniego przęsła nawy głównej znajdują się stalle z II poł. XVIII w, dwukondygnacyjne o bogatej dekoracji snycerskiej zaplecków i przedpiersi. W rogach wiszą obrazy w pięknych rokokowych kartuszach przedstawiające papieży: Benedykta XII, Aleksandra III, Eugeniusza III i Urbana IV. Po za tym sześć późnobarokowych konfesjonałów z 1 poł XVIII w.
Sulejowskie organy
Powstały w XVII w. i poddawane były udoskonaleniom. Wykazują podobieństwa do organów kościoła cysterskiego w Wąchocku i być może są dziełem tego samego organmistrza i warsztatu snycerskiego, najprawdopodobniej zakonnego. Usytuowane na chórze o kształcie podkowy, posiadały 22 głosy (2 klawiatury ręczne + 1 nożna) z cymberblastem (wirującą gwiazdą z dzwonkami). Balustrada chóru jest dekorowana w kwaterach malowidłami o tematyce emblematycznej. Obrazy te składają się z dwóch części: obrazu oraz inskrypcji w postaci łacińskiej sentencji, np: Pronit intima cordis (Kieruj się sercem). Organy zostału całkowicie zniszczone podczas nieumiejętnego demontażu – bedącego decyzją ówczesnego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Zygmunta Błaszczyka z Piotrkowa Trybunalskiego, pismem z dnia 15 lutego 1977 nakazał on zamknięcie kościoła i demontaż zabytkowego siedemnastowiecznego instrumentu organowego. Ta niefortunna decyzja przyczyniła się do całkowitego zniszczenia organów przy demontażu i zamknięcia świątyni na 22 lata. Przez 12 lat złom piszczałkowy pozostawał w świątyni. Zniszczone organy oglądali czołowi polscy organmistrzowie stwierdzając, że nie chcą brać odpowiedzialności za jakość prac przy instrumencie. W roku 1991 prezes Fundacji działającej przy klasztorze podpisał umowę na częściową rekonstrukcję i montaż zabytkowych organów, z Pracownią Organów „Szczerbaniak” z Łodzi. Przywrócenie świetności brzmienia organom stanowiło nie lada wyzwanie dla Pracowni, ze względu na stan, w jakim znajdowały się piszczałki.
Zostały one przewiezione do Łodzi, należy nadmienić, iż najmniejsza piszczałka jest wielkości wkładu do długopisu, zaś największa waży 600 kg, a wszystkich jest ich ponad 1200, zostały one od nowa odlane ze stopu cyny i ołowiu, odpowiednio przycięte i nastrojone przez organomistrza Andrzeja Sutowicz. Aby instrument był w komplecie, trzeba jeszcze „dorobić” dwa głosy. Na dalsze prace nie ma jednak w tej chwili pieniędzy. Do tej pory remont kosztował 170 tysięcy złotych. Pokryła go przede wszystkim dotacja z Urzędu Konserwatora Zabytków, część sfinansowała parafia i Fundacja, a 20 tysięcy złotych otrzymano z Urzędu Gminy w Sulejowie. Na renowacje organów potrzeba jeszcze około 150 tysięcy złotych. Rekonstrukcją prospektu organowego zajął się konserwator dzieł sztuki Jan Dobrzyński.Efekt długotrwałej pracy i wysiłeku tych ludzi można było zobaczyć, a przede wszystkim posłuchać na pierwszym koncercie organowym, który odbył się 15 sierpnia 2004 roku. Przygotował go wspólnie z gospodarzami klasztoru w Sulejowie prof. Tadeusz Pietkiewicz. Również od 2004 roku koncerty w cysterskim kościele są częścią Festiwalu Muzyki Organowej i Kameralnej „Kolory Polski” organizowanym przez Filharmonię Łódzką im. Artura Rubinsteina.
Ambona
Drewniana, polichromowana, otoczona balustradą, zwieńczona baldachimem i zdobiona rzeźbą św. Tomasza Katuaryjskiego wśród aniołów z II poł. XVIII w.
Południową i północną ścianę prezbiterium pokrywają polichromie z ok. 1552 r. przedstawiające apostołów. W prezbiterium w ołtarzu głównym znajduje się obraz „Wniebowzięcie Matki Bożej”, wykonany przez Joannesa Millmana w 1788 roku. We wnętrzu zachowało się siedem płyt nagrobnych: opata Arnolfa Uchańskiego (zm.1601r.), wykonana w czarnym marmurze, Marianny T. z domu Padick (zm. 1630), opata Ottona Schenkinga (zm. 1637r.), marmurowa opata Stefana Starskiego (zm. 1686r.), opata Bernarda Zaruskiego oraz dwie z zatartymi napisami i herbami Abdank (Awdaniec), oraz tablica upamiętniająca pobyt Władysława Jagiełły w Opactwie Sulejowskim w drodze na Grunwald w 1410r. Na uwagę zasługują również: ołtarz Pana Jezusa z 1788r. z gotyckim krycyfiksem z XVw., obraz Matki Bożej z Pompejów, 12 rzeźbionych w drewnie lwów sulejowskich, z którymi jest związana legenda o powstaniu klasztoru, rzeźba niezidentyfikowanego świętego cysterskiego z pocz. XVIII w., rzeźba niezidentyfikowanego papieża cysterskiego z pocz. XVIIIw., krucyfiks z XVIIw. (kapitularz). Całość wieńczą ornamenty kolumn i pilastrów.
Wokół obiektu zachowało się sześć baszt obwodu warownego:
Baszta muzyczna (w kształcie walca)
Baszta Attykowa (z flankami)
Baszta Mauretańska (najstarsza baszta)
Baszta Opacka (z przylegającym arsenałem)
Baszta Rycerska
Baszta Krakowska (najwyższa, wjazdowa)
.